آیا قالی هرشنگ* بیجار قالی محبوب نسل آینده خواهد شد؟
نوشته: چارلز رکنگل
برگردان: مینا اکبری
________________________________________
چند سال از پخش آخرین سری از فیلم‌های هری پاتر می‌گذرد. این مطلب شرح مختصری است درباره فرشی که در سری فیلم‌های هری پاتر در کف تالار گریفین دور می‌بینیم همچنین نمایانده جایگاه قالی ایرانی در صدسال گذشته است؛ زمانی که قالی ایرانی در بسیاری از فضاهای عمومی آمریکا و اروپا چون اتاق‌های مطالعه دانشگاه‌های هاروارد و آکسفورد گسترده بود. از سویی این مطلب به ظرفیت‌های یک رسانه (فیلم) در امکان ایجاد تغییر سلیقه در مخاطب اشاره می‌کند و می‌تواند انگیزه‌هایی جهت انجام تحقیقات بعدی در این زمینه به وجود آورد.
آیا فرش نقش هرشنگ بیجار به تدریج قالی محبوب نسل آینده خواهد شد؟
در پاسخ به این پرسش می‌توان گفت: «شاید! اگر باور داشته باشید که حضور برجسته این قالی در فیلم‌های هری پاتر احتمالاً بر سلیقه خریداران آینده قالی تأثیر می‌گذارد. بدین معنی که کودکان امروز دوستداران قالی فرداها خواهند شد.»
اما قبل از اینکه ادامه دهیم شاید لازم باشد کمی راجع به دنیای هری پاتر توضیح دهیم.
هری، پسر جادوگری است که به مدرسه جادوگری هاگوارتز (Hogwarts) می‌رود. مدرسه بسیار شبیه به دانشگاه‌های بزرگ بریتانیا مانند آکسفورد ساخته‌شده است؛ هری در یک خوابگاه زندگی می‌کند. این خوابگاه همانند خوابگاه دانشگاه آکسفورد تالاری عمومی دارد که دانش‌آموزان هر ساعت از روز می‌توانند آنجا گرد هم آیند.
خوابگاه هری، گریفین‌دور (Gryffindor) نام دارد. کف تالار عمومی گریفین‌دور با یک قالی بزرگ با نقش هرشنگ (خرچنگ) بیجار با زمینه آبی درخشان پوشیده شده است.
قالی در بیشتر صحنه‌های تالار عمومی گریفین‌دور حضور دارد و در کنار تاپستری‌های آویخته بر دیوار، به اتاق فضایی جادویی و سحرآمیز داده است.
آیا انتخاب یک قالی هرشنگ بیجار، از سوی طراحان دکوراسیون، کاملاً تصادفی است؟
احتمالاً نه. تعداد کمی از اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها که اینک در دوران میان‌سالی به سر می‌برند از قالی‌های شرقی در اتاق‌های دانشگاه‌ها خاطره دارند. این قالی‌ها در میان یک نسل قبل‌تر از آنان نیز کمتر رایج بود.
قالی بیجار انتخابی طبیعی برای چنان چیدمان فرسوده‌ای بود. این قالی‌ها در شمال غرب ایران در شهری به همین نام (بیجار) یا اطراف آن بافته می‌شدند. بسیار محکم و از فناناپذیرترین قالی‌ها هستند و به قالی‌های آهنی ایران شهرت دارند. بسیار متراکم بافته می‌شوند و چنان خشک‌اند که حتی نمی‌توان آن‌ها را برای حمل‌ونقل تا کرد، در عوض باید پیچیده شوند.
تصویر زیر اتاق مطالعه خوابگاه الیوت در دانشگاه هاروارد را نشان می‌دهد. کف اتاق دوباره با یک قالی هرشنگ بیجار مفروش شده است. فقط رنگ زمینه این قالی قرمز است.
شاید دیدن یک قالی شرقی در کف تالار عمومی دانشگاه فقط برای بزرگ‌سالانی که هری پاتر را با فرزندانشان تماشا می‌کنند نوستالژیک نباشد، بلکه نوستالژی‌ای باشد برای صادرات صنعت بزرگی که زمانی در شمال غرب ایران شکوفا شد و برای خانه‌ها و مؤسسات ثروتمند آمریکایی و اروپایی، قالی‌هایی به‌اندازه اتاق‌های آن‌ها تولید کرد.
نقطه اوج این شکوفایی در پایان قرن گذشته اتفاق افتاد زمانی که یک قالی شرقی در کف یک اتاق هم نشانی بود از چشم‌انداز گسترده‌ای از جهان و هم نشانی از یک برتری مسلم.
داستان صادرات این صنعت در موفقیت زیگلر و شرکا به‌خوبی نمایان است. شرکت زیگلر در منچستر انگلستان جزو اولین‌ها بود که به این مسئله پی برد که دوران طلایی غرب برای تزیین و تکمیل دکوراسیون اتاق‌ها به قالی‌های بسیار بزرگ نیاز دارد.
آرتو کشیشیان در مقاله خود با نام «زیگلر و قالی‌هایش» در مجله «هنرهای زیبا و کهن» می‌نویسد: چرخه علاقه اروپاییان در سال ۱۸۵۰ دوباره به سمت شرق رو کرد و فروشگاه‌ها شروع کردند به جمع‌آوری قالی‌های موجود در کارگاه‌ها و روستاهای ایران؛ اما این قالی‌ها در اندازه‌های سنتی و برای پر کردن اتاق‌های شهری ایران طراحی‌شده بودند بنابراین بسیار دراز یا بسیار باریک بودند و برای اتاق‌های خانه‌های انگلستانِ جدید مناسب نبودند.
شرکت زیگلر از این فرصت استفاده کرد. در آن زمان زیگلر فروشنده نخ‌های رنگی کارخانه‌های منچستر، به مشتریان ایرانی و ترکیه‌ای بود؛ اما مسیر خود را عوض کرد، دارهای خود را در شمال غرب ایران در اطراف شهر سلطان‌آباد (اراک امروزی) برقرار کرد و شروع کرد به تولید قالی‌های دستباف برای بازار بریتانیا.
شرکت زیگلر و شرکا با بزرگ کردن ابعاد قالی و همچنین ساده کردن طرح‌ها تغییرات اساسی در قالی شرقی ایجاد کرد. هنرمندان شرکت، نقوش قالی‌های ایرانی را برای رسیدن به یک اثر بصری زنده (به گفته کشیشیان) محدود کردند. همچنین زیگلر در نقشه‌هایش تعداد رنگ‌های کمتری به کار برد که منجر به ایجاد تعادل و هماهنگی ساده‌تر شد. استفاده آزادانه از رنگ سبز شاید به سبب علاقه انگلیسی‌ها به روستاها بود.
اما زیگلر قالی بیجار تولید نکرد و طرح‌های او همان‌گونه که در شکل نشان داده شده است هیچ شباهتی به قالی دنیای هری پاتر ندارد.
اما نمونه‌های زیگلر راهکارهای آزمایش‌شده در طول زمان را ارائه می‌دهد که چگونه تولیدکنندگان قالی به تغییرات در بازار پاسخ می‌دهند و آنچه را که نسل جدید می‌خواهد تهیه می‌کنند.
آیا نسل آینده با تغییر سلیقه از قالی‌های تجریدی و عشایری -که امروز محبوب‌اند- به قالی‌های باشکوه بیجار و زیگلر، پدران و مادران خود را شگفت‌زده خواهند کرد. فقط نسل آینده می‌تواند به این سؤال پاسخ دهد. هم‌اکنون این افراد بازدیدکنندگان ویترین مغازه‌ها یا بهتر است بگوییم تماشاگران فیلم‌ها هستند.
________________________________________
*هرشنگ: واژه ترکی برگرفته از واژه فارسی خرچنگ. نقش خرچنگ. این نقش در قالی‌های ایرانی و قفقازی قرن‌های هجدهم و نوزدهم به‌صورت گسترده مورداستفاده قرار گرفته است
برگرفته از سایت طره